جایگاه و نقش مادر در فیلم های جشنواره فجر و اسکار - مرجع مقالات

نور به قبرت ببارد علی حاتمی و مزارت نورانی باشد رقیه چهره آزاد و روحتان شاد و در آرامش که با همکاری درخشان همدیگر، شمایل درخشانی را برای مادر در سینمای ایران ساختید که حتی هنوز هم باوجود این همه مادر دوست داشتنی، قدرتمند و تاثیرگذار سینمایی و تلویزیونی و تئاتری، وقتی صحبت از مادر می شود، ذهن تماشاگران در طرفه العینی، به سمت همین مادر نازنین و بی همتایی می رود که حاتمی نوشت و کارگردانی کرد و چهره آزاد به زیبایی (البته با صدای شنیدنی بدری نوراللهی) آن را به بهترین شکل به تصویر کشید.

حالا، اما چندان در فیلم ها خبری از مرصع پلو و حرف های قشنگ و اساسا آن شمایل تیپیکال و دوست داشتنی فیلم مادر نیست و مادران سینمای ایران، بیشتر با رنج و غم و غصه و سیاهی های زندگی، زلفی گره زده اند و با اندوه انس و الفت دارند. انبوه فیلم های اجتماعی شامل درام ها و ملودرام ها، مجالی برای تنفس زندگی بی دغدغه و مادرانگی فارغ البال باقی نمی گذارند و فیلمسازان انگار ترجیح می دهند مادران در فیلم ها کمتر روی خوش هستی را ببینند.

از این توجیهات و بهانه های دراماتیک تا دلتان بخواهد در فیلم های اخیر جشنواره فیلم فجر وجود داشت و مادران غم دیده و رنج کشیده از جنس آه دست پسرم (یا همسرم) یافت خراش جولانی اندوهناک در فیلم ها می دادند. باشد که فیلمسازان و فیلمنامه نویسان عزیز ما بیش از این ها حرمت زنیت مادر را حفظ کنند و با تکیه کردن بیش از حد به بهشت زیر پای مادران است.، این دنیا را در فیلم ها برای مادران جهنم نکنند!

مهم ترین مادران

خورشید، پوست، خون شد، درخت گردو، مغز استخوان، سه کام حبس، بی صدا حلزون، آن شب، شنای پروانه، دشمنان و قصیده گاو سفید، از جمله فیلم های سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر بودند که نقش و حضور مادران در آن ها پررنگ تر و تعیین کننده تر از دیگر آثار بود. البته باز ویژگی مشترک این نقش ها، همنشینی مدامشان با غم و غصه و اشک و آه است و شاید تنها در یکی دو مورد، با مادرانی تازه و ویژگی های متفاوتی در شخصیت پردازی روبه رو بودیم.

در خورشید ساخته مجید مجیدی، نقش مادر را طناز طباطبایی بازی می کند؛ او مادر شخصیت اصلی قصه (علی) است که به دلیل مسائل روحی روانی ناشی از یک حادثه آتش سوزی در بیمارستان بستری است. خود مادر به دلیل وضعیتی که دارد، منفعل است، اما اوست که انگیزه اصلی را در علی برای حرکت و رسیدن به گنج به وجود می آورد.

یکی از متفاوت ترین مادران جشنواره، مادر شخصیت آراز در فیلم پوست، ساخته برادران ارک بود؛ مادری ساحره و معتقد به جادو و جنبل که تلاش می کند مانع عشق پسرش به مارال شود. سنگ اندازی او به نوعی یادآور برخی مادران هیچکاکی است که بیش از حد و از روی مهر مادری، نگران پسرانشان هستند.

نسرین مقانلو، مادر همیشه گریان فیلم خون شد مسعود کیمیایی است که باتوجه به نشانه های فیلم، قرار است مام وطن باشد، اما گریه های مدام و آغوش های بازش به روی فرزندان به خانه برگشته، متن و اجرا و جلوه چندان خوبی ندارد.

مینو شریفی در درخت گردو، ساخته محمدحسین مهدویان، نقش مادر خانواده ای پرجمعیت را بازی می کند. او در بمباران شیمیایی سردشت، دچار عارضه می شود و به دلیل بارداری، از فرزندان دیگرش دور می افتد. نقش این بازیگر که مابه ازایی واقعی داشت و به خوبی هم بازی شد، به مادران داغدار و فاجعه دیده سردشت ارجاع می دهد و از این نظر و حتی با وجود اشتراکاتی رنج آلود با دیگر نقش های پراشک و آه مادران جشنواره، می توان به عنوان یکی از کامل ترین نقش ها از آن

یاد کرد.

پریناز ایزدیار در دو فیلم مغز استخوان و سه کام حبس، آن خواهرانگی پرغصه در ابد و یک روز را در قامت مادرانی رنج کشیده بسط می دهد؛ او به ویژه در فیلم اول درگیر موقعیتی ملتهب می شود و برای اثبات عشق و مهر مادری، در آزمونی به غایت سخت قرار می گیرد که حتی زندگی زناشویی اش را هم به بن بست می کشاند. ایزدیار در سه کام حبس هم پس از اتفاقاتی که برای همسر معتاد و رو به مرگش می افتد، طور دیگری برای نجات بچه و زندگی اش عمل می کند. اساسا تلخی ذاتی این موقعیت ها و نقش ها و جهتی که متن و کارگردانی آن ها پیش گرفتند، راهی به جز نمایش پراشک و آه برای بازیگر باقی نگذاشتند.

هانیه توسلی در بی صدا حلزون هم از معدود مادران متفاوت جشنواره بود؛ اولین دلیل تفاوت، موضوع و فضای فیلم است و با مادر یک خانواده ناشنوا و ناگویا روبه روییم که برای کاشت حلزون و شنوا شدن پسرکش، به هر دری می زند و حتی حاضر می شود زندگی مشترکش را در این راه فدا کند.

نیوشا جعفریان هم در فیلم آن شب ساخته کوروش آهاری، نقش یک مادر را دارد که سعی می کند ضمن همراهی با همسرش (با بازی شهاب حسینی) برای رهایی از موقعیتی که گرفتار آن هستند، از بچه کوچکش هم در مقابل تهدید ها محافظت کند. اگر هم تفاوت اندکی میان این مادر با دیگر مادران فیلم های جشنواره وجود دارد، ژانر و فضای فیلم است.

ناهید مسلمی که از بازیگران خوب و باسابقه تئاتر است، در شنای پروانه نقش مادری که زندگی خانوادگی اش بر اثر دو اتفاق تلخ از هم پاشیده را بازی می کند. هرچند باز هم با نقش و موقعیتی پررنج روبرو ایم، اما متن و اجرای تاثیرگذار، آن را به نمونه ای درست و باورپذیر تبدیل می کند.

رویا افشار، یکی دیگر از بازیگران باتجربه و خوب تئاتر در دشمنان، ساخته علی درخشنده نقش یک مادر را بازی می کند؛ مادری که باوجود مراقبت از مادر بیمار و کهنسالش، تنهاست و همسر و دخترش و پسرش، هرکدام به طریقی ترکش کرده اند. این مادرانگی سرد، هرچند ممکن است خوشایند نباشد، اما متاسفانه قابل انکار نیست که در بخشی از جامعه وجود دارد.

مریم مقدم در قصیده گاو سفید ساخته بهتاش صناعی ها اگرچه یکی از انبوه مادران داغدیده و غم پرور جشنواره امسال بود، اما تلاش کرد باوجود این میزان از درد، با اراده و مهر و عشق، اندوه را کنار بزند و دنیای بهتری برای خود و دختر ناگویایش بسازد.

و دیگران

گلاره عباسی و مهشید ناصری در فیلم پدران، نقش دو مادر درگیر یک حادثه مشترک را بازی می کنند، اما خب همان طور که از اسم فیلم پیداست، تمرکز روی پدران است. در ابر بارانش گرفته، مادر حضور کمرنگی دارد و تنها به نمونه هایی، چون مادر آن جوان ورزشکار رو به مرگ بسنده شده است.

در آتابای هم با مادری غایب روبه روییم، خواهر آتابای که تنها قصه تلخش را می شنویم و یادگارش را همراه آتابای می بینیم. در خروج، مهربانو را داریم که مادر یکی از آن جوانان بازداشت شده است، اما مادرانگی اش چندان در قصه پررنگ نیست. لیلا زارع در روز بلوا نقش مادر دو کودک را بازی می کند، اما قصه با تمرکز روی شخصیت مرد روایت می شود و مادر در حاشیه است. فاطمه معتمدآریا در عامه پسند نقش یک مادر را بازی می کند، اما رابطه سرد او با پسرش تنها از طریق تماس تلفنی است. نقش مادر فیلم سینما شهرقصه را هم فریبا جدیکار بازی می کند که چندان تعیین کننده نیست، البته شخصیت اصلی زن با بازی آناهیتا درگاهی هم در جهت قصه مادر می شود.

در تعارض هم، شخصیت رضا با مادر کهنسالش روزگار می گذراند. در آبادان یازده 60 هم ویدا جوان نقش زنی باردار و در آستانه مادرشدن را بازی می کند.

در مجموع و باتوجه به نمونه هایی که ذکر آن رفت، مادران در فیلم های جشنواره امسال حال و روز خوبی نداشتند و حضورشان ترکیبی از شخصیت های منفعل و تسلیم در برابر شرایط یا مملو از رنج و غم بود. درحالی که می شود به واقعیت جامعه و انبوه مادران موثر رجوع و قصه های جذاب و متفاوتی از آن ها روایت کرد.

مادران اسکاری

حالا که صحبت از مادران فیلم های جشنواره اخیر فیلم فجر شد، چندان بی ربط و بی راه هم نیست که سری هم به مادران فیلم های اسکاری امسال بزنیم. نقش مادر در فیلم انگل، فیلم برنده اسکار اگرچه به اندازه مردان قصه تعیین کننده نیست، اما نمی توان از شخصیت پیچیده و جذابش که مهر مادری اش را با مقادیری بدجنسی ترکیب کرده، به سادگی گذشت.

اسکارلت جوهانسون هم که زمانی نقش های جوان پسند بازی می کرد، امسال با دو نقش متفاوت مادر، حضور برجسته ای داشت؛ چه در داستان ازدواج که بازی کم نظیری دارد و برای پیروزی در دعوای حضانت بچه اش غوغا می کند و چه در جوجوخرگوشه که بازی تاثیرگذاری در نقش یک مادر دارد.

رنه زلوگر هم که در جودی، نقش جودی گارلند را در سال پایانی عمرش و در دوران افول بازی کرد و برنده اسکار شد، بیش از اعتبار از دست رفته خودش، نگران آینده فرزندان خردسالش است و فیلم اصلا با بی پناهی او و بچه هایش آغاز می شود. نقش مادر در فیلم های دیگری، چون فورد علیه فراری، جوکر، درد و شکوه و... هم قابل اشاره است.