بهره دقیق از ملاحظات زبانی بیش از هر چیز در فیلم&zwnjهای حاتمی اهمیت دارد، از مثنوی تا متل&zwnjهای ایرانی - مرجع مقالات

اما ارتباط او با ادبیات تنها به این موارد منتهی نمی شود و ابتدای امر حاتمی فیلمنامه حسن کچل را از روی یکی از نمایشنامه های خود با عنوان حسن کچل و چهل گیس اقتباس کرد. تعدادی دیگر از فیلم ها و سریال های این هنرمند نیز اقتباسی است از بعضی آثار؛ به عنوان نمونه این کارگردان سریال داستان های مولوی را از مثنوی معنوی اقتباس و سال 1352 آن را کارگردانی کرد. همچنین او در سال 1366 نیز فیلم جعفرخان از فرنگ برگشته را با اقتباس از نمایشنامه ای به همین نام اثر زنده یاد حسن مقدم ساخت.

حاتمی خود نویسنده بود اما در زمان حیاتش به جز فیلمنامه سلطان صاحبقران (1356) اثری از او چاپ نشد و درست یکسال پس از فوت این هنرمند مجموعه دو جلدی آثار علی حاتمی توسط نشر مرکز منتشر شد. این کتاب آثاری در قالب فیلم نامه های سینمایی و تلویزیونی، نمایشنامه ها و آثار اجرا نشده این هنرمند را شامل می شود.

البته در سال های پس از فوت او کتاب هایی در خصوص فیلم شناسی و بررسی شخصیت علی حاتمی توسط نویسندگان مختلف نوشته شده است که از جمله آنها می توان کتاب حاتمی در امتداد راستا فردوسی اثر مهدی صاقی را نام برد که سال 1393 از سوی نشر رسم منتشر شد. صادقی در اثر خود سینمای علی حاتمی را با نگاهی متفاوت واکاوی کرده و ریشه های آثار او را در آثار فردوسی مورد بررسی قرار می دهد. همچنین این پژوهشگر در کتاب خود به شباهت های بعضی فیلم های حاتمی چون هزار دستان با بعضی از اشعار فردوسی اشاره می کند. این نویسنده معتقد است بن مایه روایت و داستان های فردوسی و حاتمی متکی به تاریخ است.

فیلم نامه های علی حاتمی نیز یکی از آثاری است که سال 1396 از سوی نشر مرکز منتشر شده است که سمانه پوررضایی آن را تالیف کرده و به نقد و تفسیر آثار علی حاتمی پرداخته است. در همین سال انتشارات افراز کتاب زبان در متون نمایشی علی حاتمی نوشته امیرعطا جولایی را منتشر کرده است؛ این کتاب، دو نمایشنامه حاتمی با عنوان های چل گیس و حریر و ماهیگیر را نیز برای نمونه ضمیمه متن پژوهشی در بر دارد.

عباس بهارلو نیز سال 1375 کتاب معرفی و نقد فیلم های حاتمی را نوشت که توسط دفتر پژوهش های فرهنگی چاپ شد و سال 1379 کتاب علی حاتمی را به رشته تحریر درآورد که از سوی نشر قصه منتشر شد. جلد اول از مجموعه یاد نوشته این پژوهشگر نیز به علی حاتمی اختصاص دارد که سال 1393 انتشارات ایده خلاقیت آن را منتشر کرد. در این کتاب به گفت وگوهای شفاهی، گردآوری نقد و نظرهای هنری بر آثار علی حاتمی و نقش او در بستر اجتماعی خود پرداخته شده است. با این پژوهشگر، محقق و منتقد گفت وگویی انجام دادیم که در ادامه می خوانید.

عباس بهارلو

شادروان علی حاتمی در کنار کارگردانی، نویسنده فیلم­نامه هایش هم بود. در فیلم های او با گفت­ وگوهای ماندگار و زبانزدهای بسیاری روبرو هستیم که نشان از ذهنی پویا و خلاق دارد. بی شک حاتمی در این عرصه، کارگردان و فیلم­نامه نویسی بی رقیب است.

من چه سال 1375 که کتاب معرفی و نقد فیلم­ های علی حاتمی را تالیف می کردم، و چه در دو سال اخیر که سخت مشغول کار روی آخرین کتابم (اصطلاحات گفتاری در فیلم های سینمای ایران) هستم، به این یقین رسیدم که حاتمی در تمام سال­ های حیات هنری اش در استفاده از فنون و شگردهای نمایش نامه نویسی، به ویژه گفت وگوپردازی، حساسیت و کوشاییِ منحصربه فردی از خود نشان داده بود. آن­چه در همه فیلم های حاتمی آشکارا می توان دید و شنید استفاده از اشعار، مثل ها، افسانه ها و حکایت های عامیانه است. درواقع حاتمی در جایگاه فیلم نامه نویس و کارگردان روایت خود را به زبانی ساده ـ و گاه به تاسی از زبان نقالان و سخن وران ـ بیان می کرد، و برای جلب توجه بیننده و برانگیختنِ تحسین او به زبان آوری و صنعت گری و آرایش کلام می پرداخت؛ به این معنی که گاهی از لغت ها و ترکیب های فخیم و مصنوع و مطنطن استفاده می کرد، بی آن که شاید در نظر بیاورد گوینده این لغت ها و ترکیب های پرورده چه کسی است.

شادروان حاتمی در عین حال در همه فیلم هایش بیش وکم روایت گر بود و با زبان نقل و لحنِ شهر فرنگی ها حکایتش را بازمی گفت. در زبان حاتمی گرایش شدیدی به استعمال الفاظی که متمایز از زبان روزمره و عادی است دیده می شود. کاربرد ساختِ نحویِ کهنه زبان در فیلم های او، در بسیاری موارد، جانشین ساخت نحویِ معمولی و روزمره شده است. به­ عبارت دیگر، یکی از عوامل تشخُص زبان در فیلم های حاتمی استفاده از کلمه ها و ترکیب های فخیم و گاه مهجور و انتخاب تلفظ قدیمی کلمه ها است که با لحن و غنای مخصوصی، که باید آن­را جزو سبک او به حساب آورد، همراه است. البته او کلمه ها یا ساخت نحوی جمله را فقط از حیث قدمت و کهنگی آن ها به کار نمی ُبرد، بلکه به توازن و ضرباهنگ و ریتم کلمه ها و ترکیب ها نیز کاملا توجه داشت. هم چنین او از زبان محاوره کوچه بازاری و آوای دوره گردها نیز بهره می گرفت، و بافت ادبی و زبان فصیح را با کنایه ها و ترکیب های عامیانه و مثل های رایج درمی آمیخت، و این درآمیختگی، که گاه با ظرافت تمام انجام می گرفت، امتیاز اصلی زبان او در فیلم هایش محسوب می شود.

همان­طور که اشاره کردید بیشتر آثار زنده یاد حاتمی جنبه تاریخی دارند و پیوند آن­ها با ادبیات نیز آشکار است. او در کارهای سینمایی و نمایشی خود از قصه ها و مثل ها و گفتار های عامیانه مردم کوچه و بازار بهره فراوان برده است. به نظر شما این بهره گیری و استفاده از اصطلاحات از چه روی بود؟ و چه گونه از آن ها استفاده می کرد؟

استفاده از زبان مردم کوچه و خیابان و اصطلاحات عامیانه از این تا آن فیلم حاتمی بیش­ وکم متفاوت است. او در آثارش از حسن کچل (1349) تا آخرین آن­ها دل­شدگان (1371) در استفاده از زبان و روایت های شفاهی (و البته مکتوب) همواره با دقت و تیزبینی و نکته سنجی فراوان رفتار کرد. به عنوان مثال در حسن کچل علاوه بر استفاده از زبان هجایی، که مشخصه اصلی فیلم است، عمده تلاش خود را صرف پروردن ترانه ها و تصنیف هایی کرد که گفت وگوی آدم های قصه نیز در متن آن ها ارایه می شود. در قلندر (1351) گفت وگوها درون مایه داستان را روشن و شخصیت ها را معرفی می کنند؛ اگر چه در پاره­ ای از لحظه های فیلم کاربرد لغت ها، اصطلاح­ ها، تعبیرها و حتی لحن ادای کلمه ها به گونه ای است که تمایز شخصیت و سنخ ها را نشان نمی دهد. به عنوان مثال آقاقلندر، پهلوان صادق، مادر، عشرت، اشرف و اصغر همه کمابیش شبیه هم سخن می گویند، حتی گاهی پاره ای اصطلاح های خاصِ قلندر را از زبان عشرت و پهلوان صادق و دایه خانم نیز می شنویم. با وجود این، آن چه آن­ها را واقعی ـ واقعی در حد واقعیتِ داستان ـ جلوه می دهد، سازگاری گفت وگوها با ویژگی های شخصی و طبیعی آن­ ها است.

اگر بخواهم به تک­تک فیلم های حاتمی اشاره کنم کار به درازا می­ کشد که طبعا از حوصله این گفت وگو خارج است، بنابراین به نمونه دیگری از زبان آوری و صنعت گری حاتمی در فیلم سوته دلان (1356) اشاره می کنم و می­ گذرم. اگر دقت کنیم زبان یا گفت وگو در این فیلم نقش ساختاری دارد، جزو بدنه اصلی داستان فیلم است، و همان نقش یا کارکردی را دارد که تصویر باید داشته باشد. برای نمونه گفت وگوهای دکتر و اقدس، اگر چه ظاهرا رابطه آن دو به وخامت گرایده، از یک هم دلی و کششِ درونی حکایت می کند که نه در صورت ظاهر کلمات، بلکه در لایه پنهانی گفتار آن ها نهفته است، و نشانه حد اعلای ظرافت در گفت وگوپردازی است؛ یا در گفت وگوی حبیب آقا و فروغ الزمان حرف های دو دل داده میان­سال در امتداد یک دیگر قرار دارند و هر کدام دیگری را تکمیل می کنند؛ یا در فصل ماقبل آخر، موقعی که فروغ الزمان خبرِ ازدواج مجید را به حبیب آقا داده است، گفت وگوی سوءِتفاهم آمیز حبیب آقا و مجید، که دو طرف یک میز نشسته اند و چراغ حباب داری بالای سرشان روشن است، با فراست و روشن بینی تمام نوشته شده است.

به هر حال سینما هنری نو یا به اصلاح زبانی جدید برای بیان بعضی تفکرات است. به نظر شما حاتمی با استفاده از سینما و نوع خاص پرداختش به مضامین مختلف قصد داشت از زبان و روایت های شفاهی پاسداری کند.

این­که قصد او چه بوده آشکارا در فیلم هایش عیان است. حاتمی تا روزهایی که تلاشِ نافرجامی را برای ساختن جهان پهلوان تختی (1374) آغاز کرد بر جایگاه بلند تجربه ای قرار گرفته بود که مسلما وقتی به پشت سرش نگاه می کرد ـ یا ما گذشته سینمایی او را مرور می کنیم ـ آشکار می شود که همه آن آداب و اصول های زبانی، که از سال های جوانی برای او جذاب بودند، در نظرش کماکان واجد اهمیت اند. او تا واپسین فیلمش ضمن آن­که در آرایش و پیرایش آدم ها و صحنه­ ها وسواس داشت و اوضاع زندگیِ فردی و شخصی و موقعیت های عاطفی را مد نظر قرار می­داد، ملاحظات زبانی را هم با دقت و صرافت رعایت می کرد. شاید نکته مهم در کارنامه سینمایی شادروان حاتمی فقط تلاش برای رعایت این ملاحظات زبانی نبود، درواقع ـ به گمان من ـ آن­چه در فیل م­های او بیش از هر چیز دیگری اهمیت دارد به کار بردن دقیق این ملاحظات زبانی است. کار بی­ وقفه و فرساینده­ ای که من در دو سال اخیر روی کتاب اصطلاحات گفتاری در فیلم های سینمای ایران انجام داده­ ام و کماکان ادامه دارد، دست­کم یک نکته را به خود من ثابت کرده است: شادروان علی حاتمی تنها فیلم­سازی است که پیروز شده است در همه آثارش ـ تاکید می کنم در همه آثارش ـ چه آن­ها که درون­مایه تاریخی دارند و چه آن­ها که حکایت های معاصر را روایت می کنند، چه آن­ها که شخصیت ها و سنخ هایش جا­هل ها و لا ت ها و باج­خورها و عربد ه جوها هستند، و چه آن­ها که آدمهای فیلم هایش قشرهای باسواد و فرهیخته یا آدم های تاریخی را کنندگی می کنند، دیالوگ های خوب و پاکیزه­ ای بنویسد که خیلی از معاصران او و دنباله روهایش فقط ادعای نوشتن اش را دارند. این دعوایی است که شاید لازم باشد روزی روزگاری ـ برای آن­که حق به حق دار برسد ـ با ذکر نام و مصداق­ هایش در ادبیات نوشتاری­مان راه بیندازیم. فعلا که فرصتش نیست.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران